6 okt 2017: wetenschap maakt meer kapot dan je lief is

Het is een onvergetelijke belevenis om het vioolconcert van Beethoven te horen spelen op een echte Stradivarius. Zo’n rijk, krachtig, verfijnd geluid![i] Maar helaas, dat is een illusie. In dubbelblinde testen, als niemand weet op welke viool er wordt gespeeld, klinkt een Stradivarius niet beter dan een modern instrument. Zelfs beroemde violisten merken geen verschil tijdens het spelen.[ii] Het Stradivarius-effect is dus een placebo-effect: het klinkt mooi door wat je denkt, niet door de viool zelf. Maar worden we gelukkiger van die wetenschap?
Bij eten en drinken speelt hetzelfde. Het is een genoegen om tijdens een diner met vrienden uitgebreid de wijn te bespreken. In dubbelblinde tests vinden wijnkenners echter dure wijn nauwelijks lekkerder dan goedkope, en gewone mensen vinden goedkope wijn zelfs lekkerder. Studenten oenologie (wijnwetenschap) zijn verrukt van wijn uit een dure fles ook als er stiekem goedkope wijn in is gedaan.[iii] Zo vergaat je de lol van het wijnproeven wel.
Placebo-effecten spelen ook bij belangrijker problemen. Pijn bijvoorbeeld. Ik kreeg laatst vragen over kurkuma of geelwortel. Dat is het kruid dat voor de gele kleur van kerrie zorgt. Het bevat een stof genaamd curcumine die zou helpen tegen gewrichtspijn, spierpijn, kanker, depressie, leverontsteking, darmontsteking, premenstrueel syndroom, reuma, Alzheimer, een kater, hartinfarcten, impotentie, haaruitval en overtollige haargroei. Toen ik de wetenschappelijke literatuur over kurkuma doorwerkte bleek dat er van dat alles weinig of niets is bewezen. Tenminste niet bij mensen in dubbelblinde vergelijkingen met placebo’s zoals melksuiker of cellulose.[iv] Wie weet komt het nog, maar 'don't hold your breath', schreef ik op Facebook.
Daar kwamen honderden reacties op, waaronder deze tweet van een oudere man: ‘Het helpt alleszins voor mijn gewrichten ... Moet echt alles afgebroken worden tegenwoordig?’ Hij had pijn, hij had gehoord dat kurkuma hielp en inderdaad, de pijn verdween. Bewijzen dat kurkuma beter werkt dan een placebo zijn schaars en gebrekkig, maar wat doet dat ertoe: een placebo-effect is ook een effect. Dankzij mijn Facebookpost had hij nu misschien weer pijn, want een placebo helpt alleen zolang je erin gelooft. Wat schoot de wereld op met dat literatuuronderzoek van mij? Mijn bedoeling was goed: als wetenschapper moet ik vertellen hoe het echt zit en ik wil mensen beschermen tegen oplichters die onwerkzame kruidencapsules verkopen. Maar als ik eerlijk ben spelen er ook andere motieven, zoals het bewijzen van mijn superioriteit. Ze moeten dankbaar zijn dat ik het beter weet en die oplichterij ontmasker! Maar gooi ik intussen niet het kind met het badwater weg?
Als gele capsules met niks erin pijn doen afnemen noemen we dat een placebo-effect. Dat werkt via onze hersenen, net als de Stradivarius en het dure wijnetiket. Het effect van echte pijnstillers is deels ook placebo. Dat werkt zo. Bij het bed van de kankerpatiënt verschijnt de vriendelijke verpleegkundige met de morfinespuit die gisteren zo goed hielp. Daarom beginnen lichaamseigen opiaten vanuit de hersenstam de hersenen in te vloeien.[v] Als de naald wordt ingebracht doet dat even pijn, maar het is tegelijk het signaal dat het lijden bijna over is en de aanmaak in de hersenen van eigen opiaten schiet omhoog, ze mengen zich met de morfine en samen onderdrukken ze de pijn. Die eigen opiaten werken net als morfine, of eigenlijk is het omgekeerd: morfine imiteert de pijnstillers die onze eigen hersenen al miljoenen jaren aanmaken op het moment dat pijn niet meer nodig is. Een placebo vermindert dus echt pijn, mits de patiënt erin gelooft. Placebomiddelen bevatten geen werkzame stoffen maar omdat de patiënt er vertrouwen in heeft leiden ze tot aanmaak van lichaamseigen pijnstillers. Bij matige pijn kan dat genoeg zijn. Veel ziekten en klachten kunnen op die manier verminderd worden.[vi]  
Vijftig jaar geleden gebruikten dokters zonder scrupules placebo’s voor van alles en nog wat. Patiënten kwamen met klachten waar geen ‘echte’ ziekte achter leek te zitten. Dan hielp vaak een injectie met vitamine B-12; de dokter vertelde hoe geweldig dat ging werken en B-12 is knalrood wat het placebo-effect verhoogt.[vii] Dit soort misleiding mag niet meer, dokters moeten nu eerlijk zijn. Maar gelukkig wijst recent onderzoek uit dat placebo’s zelfs nog werken als de dokter eerlijk vertelt dat er niets in zit.[viii] Dus zoiets: ‘In deze groene capsules zit alleen cellulose, het is een placebo maar het lijkt toch goed te werken bij uw soort klachten, probeer het.’ En jawel: lage rugpijn, prikkelbare darm, ADHD en depressie, het wordt allemaal minder door placebo’s, zelfs als de patiënt verteld is dat er geen werkzame stof in zit. Dat moesten dokters vaker gebruiken!  
En Beethovens vioolconcert? Moet de directie in het programma schrijven: ‘gespeeld op een viool die net zo mooi klinkt als een Stradivarius’? Ik betwijfel of dat helpt. Die onvergetelijke belevenis zijnwe kwijt – dankzij de wetenschap.
-------------------------------------------------------------
Reacties: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.of facebook.com/martijnkatan.